İNKÂR VE YÜZLEŞMEDE 1915 SOYKIRIM FİLMOGRAFİSİ

(1915 Soykırımı, Yüzleşme ve İnkâr Sinemasının Analizi)

Recep Maraşlı

1915 yılında Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni, Asuri-Arami-Süryani ve Pontus-Grek halklarına karşı işlenen soykırımının, siyasi-sosyal sonuçları, yarattığı yıkım ve travmaları günümüze kadar taşınmıştır. Soykırım kurbanı, mağduru olan toplumla ya da failler tarihsel süreç içinde bu olaya sanatsal olarak nasıl yaklaştılar? Soykırım inkârcı ve yüzleşmeci iki ayrı tavırla, 100 yıl boyunca sinemaya nasıl aktarıldı; 1915’in filmografisi bize ne anlatıyor? Bu eserlerin insan ve kültürel kayıplar; yurtsuzluk, yabancılaşma, yokluk duygusu, kadınların dramı, kuşaklar arası travma aktarımı; adalet arayışı, terapi ve telafi gibi kriterlerle analiz etmek nasıl sonuçlar verecek?

Kuşku yok ki 1915 soykırımı üzerine yapılmış filmlerin tümü birer politik sinema örneğidirler. Dolayısıyla bu tahlil aynı zamanda politik sinemanın işleviyle ilgili de bir tartışmadır.

Günümüze kadar 1915 Soykırımı temalı olarak çekilmiş filmlerin etraflı bir taramasını yaptım, daha önce yapılmış listelerle, sınıflandırmalarla karşılaştırdım. 50 adet film listeleyebildim; bunlardan 26’sı dokümanter; 24 tanesi de drama-kurmaca uzun metrajlı sinema filmleri.

Bu listeyi hem AKEBİ’nin etkinlikler sitesinden hem de kişisel hesaplarımızdan paylaşacağım. Böylece listeyi geliştirmeye katkı yapabilirsiniz veya dikkat çekici bulduklarınızı yeniden izleme için bir fırsat oluşturur.

Sadece kısa bir bölümü günümüze ulaşan 1919 yapımı “Ravished Armenia” dışında, 1963 yılında Elia Kazan’ın “Amerika, Amerika” filmine kadar 40 yılı aşkın konu üzerine hiç film üretilmemiş olması ilginçtir.

1933’de çekilmeye çalışılan fakat Türkiye tarafından engellenen “Musa Dağ’da 40 Gün” ise ancak 50 yıl sonra 1982’de sinemaya aktarılabilmiş. Bunun üzerinde birazdan konuşacağız.

1980’li yıllardan itibaren Ermeni Soykırımı üzerinde dokümanter ve konulu film yapımlarının hızlandığını görüyoruz. Bu dönemde şiddet eylemleriyle sorunun gündeme gelmesinin de önemli bir rolü olduğunu düşünüyorum.

Türkiye Radyo Televizyon Kurumunun, 12 Eylül cuntasının emri ile 1986 yılında 3 bölümlük “Duvardaki Kan” TV dizisini çekmesi doğrudan bununla ilgiliydi.

Konulu film ve belgesellerde, 2014,15 ve 16 yıllarında 100.yıl dönümü nedeniyle bir hayli artış olduğu görülüyor. Bu da 1915 soykırımının uluslar arası planda çeşitli parlamentolarda, hükümetler veya resmi kurumlar, nezdinde tanınmasına koşut olarak gelişen bir ilgiyi yansıtıyor.

1915 filmografisinde, soykırımın diğer kurbanları üzerine odaklanan filmler bir hayli azdır. Bu geneldeki akademik üretim, belgeleme ve siyasal tartışmalara da koşut bir zayıflık gösteriyor. Örneğin salt Asuri-Süryani soykırımına odaklanan sadece bir belgesel film var. O da Berlin’de yaşayan hemşehrimiz yönetmen Aziz Said’in 2015 tarihli “Seyfo 1915, Asuri Jenosidi” isimli çalışmadır. Drama film ise Süryani aydın ve politik aktivisti olan Freydun Atourayı’nın bilinmeyen hayatına odaklanan film aynı zamanda Asuri soykırımını da işlemektedir.

Pontos Rumları hakkında başlı başına hazırlanmış bir belgesel maalesef bulamadım. Bu kategoride ele alınabilecek en iyi örnek belki de Yeşim Ustaoğlu’nun 2003 yapımı “Bulutları Beklerken” isimle filmi. Bu çalışma Belge yayınları tarafından Türkçeye’de kazandırılan Georgios Andreadis’in “Pontos’un yitik Kızı Tamama” isimli eserine dayanıyor.

Gerek Ege, gerekse Karadeniz Elen halkının bu dönem yaşadıkları hakkında Yunanistan’da kayda değer film üretilmemiş olması da ilginç bir durum. Bir belgesel bulabildim Maria Ilioú’nun çektiği 2012 yapımı “İzmir, Kozmopolit Bir Kentin Yıkımı 1910-1922.

Elia kazan’ın “Amerika, Amerika” filmi malum, Amerika’da üretildi. O da Kazan’ın politik tutumunun oldukça gerilediği ve kendi kişisel öyküsüyle örüntülediği bir filmdir.

Oysa 1978 yılında çekilmiş çok dikkate değer bir film var: Nikos Koundouros’un filmi “1922” tam da bu konuyu işliyor. Yazar Ilias Venezis’in ünlü “31328 Numara” isimli romanına dayanıyor ve hemen hiç işlenmemiş bir konu olan “Amele Taburları” içinden bir tanıklığıyla birlikte. Nedense film çekiminden ancak 4 yıl sonra gösterime girebilmiş ve hep geri planda kalmış.

Türkiye’de doğrudan inkâra yönelik bir TV dizisi dokümanter olarak çekilen “Sarı Gelin” üzerine biraz konuşacağız; fakat kuşkusuz Türkiye’de yapılmamış olmasına ve yönetmenin “soykırım filmi” olarak tanımlamayışına karşın Fatih Akın’ın 2014 “Kesik” filmini soykırımla cesur bir yüzleşme denemesidir diye düşünüyorum. Akın rol dağıtımında da kendinden önceki iki önemli film Ararat ve Tarlakuşları Çiftliği filmlerdeki oyunculara da benzer roller vererek bu filmlerle bir atmosfer akrabalığı kuruyor. Fakat soykırımın sonuçlarını ve izlerini içeride değil dışarıda “araması” ise cesur başlayan bir çalışmayı kaçış olarak bitirmesine neden oluyor.

Sanatçı dostumuz Suren Asaduryan’ın uyarısıyla, müziklerini yaptığı “Kervan 1915” isimli bir filmin varlığından haberdar oldum. İsmail Güneş tarafından 2017’de çekilen film, “Soykırım oldu, yapıldı; bunu kötü adamlar, kötü insanlar yaptı. Fakat iyi insanlar da vardı onlar da sürgün edilenleri korumaya çalıştılar, korudular” temasında “kurtarma” odaklı bir film. Ne var ki belirsiz bir biçimde yönetmen tarafından vizyondan çıkarılmış. Tamamını izleme fırsatım olmadığı için ancak bu kadar bilgi verebiliyorum.

İnkar filmlerinin kötü bir örneği de bir çok Türk yapımcının mali güçlerini birleştirerek bir ABD’de bir Hollywood filmi olarak çektikleri 2017 tarihli “Osmanlı Subayı” filmi. Promise filmine nazire gibi bir aşk üçgenine odaklanan film arka planda “Ermeni çetelerinin faaliyetleri” ile “savaşın kaçınılmaz aşırılıkları”nı belli belirsiz dengeleyerek vermeye çalışan başarısız bir film olmuş. Ünlü oyuncu Ben Kingsley’i böyle bir projede harcamaları da cabası…

Yüzleşme filmleri içinde en iyi olanı ise Almanya’da Arte TV için üretilen dokümanter Aghet- Bir Soykırım filmi. Bu film Almanya’daki aydınların ve siyaset sınıfının 1915 soykırımını artık devlet olarak da resmen tanımak gerekliliğini duyması ile Türkiye’yi zora sokmamak arasındaki git-geller yaşadığı bir dönemde ortaya çıktı. Bir bakıma da Alman kamuoyunun genel eğilimini yansıtmış oldu. Biliyorsunuz Almanya’nın resmi kabulü ise ancak 6 yıl sonra geldi. Belgesel, titizlikle hazırlanması yanında tanıkların tiyatro oyuncularınca canlandırılması gibi yeni ögelerle de güncel bir atmosfere taşınmıştı.

Şimdi de hazırladığımız bu 50 filmlik listeye bir bakalım: (Filmler yapım ya da gösterim tarihine göre sıralanmıştır.)

1) “Revished Armenia” (1919)

Yönetmen: Oscar Apfel

Yapımcı: William Nicholas Selig

Oyuncular: Aurora Mardiganian

2) “America, America” (1963)

Yapım ve Yönetim: Elia Kazan

Senaryo: Elia Kazan

Oyuncular: Stathis Giallelis, Frank Wolff, Elena Karam, Gregory Rozakis, Estelle Hemsley, Harry Davis

Müzik: Manos Hatzidakis

3) “Seven Songs about Armenia” (1969)

Yönetmen:Grigori Melik-Avakyan

Yazar: Gevorg Emin

4) “We” (1969)

Yönetmen ve Senaryo: Artavazd Peleshian

5)“Saroyan Brothers” (1969)

Ermenistan SSC

Yönetmenler: Khoren Abrahamyan, Frunze Dovlatyan, Arkadi Hayrapetyan

Senaryo: Gurgen Boryan

Oyuncular: Frunze Dovlatyan, Khoren Abrahamyan, Gurgen Janibekyan, Anahit Maschyan

6) “The Forgotten Genocide” (1975)

Yönetmen, Senaryo: J. Michael Hagopian

USA, Kısa Doku,

Anlatım: Mike Connors,

Söyleşi: Armin T. Wegner

7) “Nahapet” (Yurtsever) (1977)

Yönetmen: Henrik Malyan

Senaryo:Henrik Malyan

Eser :Hrachya Kochar

Yapım: Ermenistan SSC

Oyuncular:Sos Sargsyan, Sofik Sarkisyan, Mher Mkrtchyan, Galya Novents, Vruyr Panoyan, Guzh Manukyan, Artashes Gedikyan, Sergush Babayan

Müzik: Alexander Harutyunyan

8) “1922” (1978)

Yönetmen: Nikos Koundouros

Eser: Ilias Venezis "The Number 31328”

Senaryo: Stratis Karras, Nikos Koundouros

Oynayanlar: Betty Valassi, Antigoni Amanitou, Olia Lazaridou, Zaharias rohas , Nikos Kapios, Vasilis Kolovos, Minas Hatzisavvas, Olga Tournaki, Eleonora Stathopoulou

9) “1915 Armenian Genocide” (Büyük Suç, İlk Jenosidin Anatomisi) (1980)

Yönetmen: Mark Bedrosian

Senaryo:Mark Bedrosian

USA, Doku

Restorasyon (2010)

Anlatan:Paul Schaefer

10) “Dzori Miro, Solider” (Asker) (1981)

Yönetmen: Zhirayr Avetisyan

Yapım: Ermenistan SSC

Oyuncular: R. Abrahamyan, A. Avetisyan, H. Galoyan, M. Grigoryan, G. Harutyunyan A. Nersisyan, Sos Sargsyan, V. Sarukhanyan

Müzik: Edvard Baghdasaryan

11) “Forty Days of Musa Dagh / Musa Dağ’da 40 gün (1982)

Yönetmen: Sarky Mouradian

Senaryo: Alex Hakobian

Eser: Franz Werfel

Oyuncular: Kabir Bedi, Ronnie Carol, Guy Stockwell

12) “Duvardaki kan” (1986)

Yönetmen: Natuk Baytan

TV Dizisi TRT (3 Bölüm)

Oyuncular: Haluk Kurtoğlu, Meral, Zeren, Fikret Hakan, Eray Özbal,Serdar Gökhan, Tanju Korel, Ensar Kılıç, Fuat İşhan, Zafer Ergin, Atsız Karaduman, Erol Taş, Altan Günbay, Turgut Özatay, Kenan Pars, Sadettin Erbil, Yusuf Çetin, Sühey Eğriboz, Sühan Baydar, Coşkun Ğöğen

Müzik: Nedim Otyam

13) “Tillbaka till Ararat” (1988)

Yönetmen:Jim Downing, Göran Gunér, Per-Åke Holmquist, Suzanne Khardalian

Senaryo: Göran Gunér, Per-Åke Holmquist

Sweden

Yapım:Göran Gunér Per-Åke Holmquist

14) “Garod” (Özlem) (1990)

Yönetmen:Frunze Dovlatyan

Senaryo:Ruben Ovsepyan, Henrik Malyan

Eser: Hrachya Kochar

Oyuncular:Rafael Atoyan, Galya Novents, Ashot Melikdzhanyan, S. Petrosyan, H. Kartashyan, Nerses Hovhannisyan, Arshak Hovhannisyan, Levon Sharafyan, Azat Gasparyan

Müzik: Martyn Vartazaryan

15) “Mayrig” (1991)

Yönetmen ve Senaryo: Henri Verneuil

Stars: Claudia Cardinale, Omar Sharif, Nathalie Roussel

16) “588 rue Paradise” (1992)

Yönetmen ve Senaryo: Henri Verneuil

Stars: Richard Berry,Omar Sharif, Nathalie Roussel |

17) “Calendar” (1993)

Yönetmen vi Senarryo: Atom Egoyan

Oyuncular: Arsinée Khanjian, Ashot Adamyan, Atom Egoyan

18) “Mémoires arméniennes” (1993) (Ermenilerin Belleği)

Yapım: Jacques Kébadian, Mireille Bardakjian, Isabelle Ouzounian

Yönetmen ve Senryo: Jacques Kébadian

Doku

19) “Voices From The Lake” (The Witneses Trilogy-1) (1999)

Yönetmen: J. Michael Hagopian

Senaryo: Carla Garapedian

20) “Ararat” (2002)

Yazan Yöneten: Atom Egoyan

Oynayanlar: Charles Aznavour, Brent Carver, Eric Bogosian, Christopher Plummer

21) “Sarı Gelin, Ermeni Meselesinin İçyüzü” (2003)

Yapım: TRT TV (6 Bölüm)

Yönetmen: İsmail Umaç

Senaryo: Güray Değerli ve İsmail Umaç

Danışmanlar - Prof. Mim Kemal Öke, Prof. Nejat Göyünç

22) Bulutlari beklerken (2003)

Yönetmen: Yeşim Ustaoğlu

Senaryo; Georgios Andreadis’in Pontos’un Yitik Kızı Tamama adlı romanından Petros Markaris

Oyuncular: Rüçhan Çaliskur, Ridvan Yagci, Dimitris Kaberidis

23) “Germany and The Secret Genocide” (The Witneses Trilogy 2) (2003)

Yönetmen: J. Michael Hagopian

Senaryo: Carla Garapedian

24) “My Son Shall Be Armenian” (2004)

Yönetmen: Hagop Goudsouzian

Yapım: Yves Bisallon

Canada

Oyuncular: Lousnak Abdalian, Mariam Avoyan, Martine Batani, Gulenia Dzerouni

25)“La Genocide Armenien, et la Yves Ternon” (2005)

Yönetmen: Laurence Jourdan

Yapım: The Campaigne des Phares et Balises

Arte TV

26) “Das Kreuz Minderheiten, Die Türkei und die Armenier Frage” (2005)

Yönetmen: Stephan Halmann

Phoneix TV

27) “Screamers” (2006)

Yönemen: Carla Garapedian

Söyleşiler: Taner Akçam, Hrant Dink, John Dolmayan, Sibel Edmonds, Ara Sarafian, Orhan Pamuk, J. Michael Hagopian, Aram Hamparian

28) “Armenian Genocide” (2006)

Director, Writer: Andrew Goldberg

Stars: Julianna Margulies, Ron Suny, Peter Balakian, Taner Akçam, Tessa Hoffmann, Ragıp Zarakolu |

29) “Tarlakuşları Çiftliği” (La Masseria Delle Allodolone) (2007)

Yönetmen: Paolo Vittorio Taviani

Senaryo; Antonia Arslan

Oyuncular: Paz Vega, Moritz Bleubtrue, Agelina Moli, Arsinée Khanjian

30) “The River Ran Red” (The Witneses Trilogy -3) (2008)

Yapım ve Yönetim:

J. Michael Hagopian

31) “Kapıları Açmak” (2009)

Yapım ve Yönetim: Mehmet Özveren, Uluç Esen

BGST (Kardeş Türküler) ve Sayat Nova Korosu

Doku

32) “Aghet / Ein Volkermord” (2010)

Yapım : Katharina Trebitsch

Oyuncular: Martina Gedeck, Sylvester Groth, Burghart Klaußner, Charlotte Schwab, Ludwig Trepte, Friedrich von Thun, Hannah Herzsprung, Hermann Beyer, Eckehard Hoffmann, Hanns Zischler, Thomas Heinze, Samuel Finzi, Stefan Kurt, Peter Lohmeyer, Andreas Schmidt, Joachim Król

Trebitsch Entertainment GmbH - NDR Televizyonu

33) "I left My Shoes in Istanbul"(Kunduralarımı İstanbul’da Bıraktım) (2011)

Yönetmen ve Seneryo:Nigol Bezjian

Kurgu: Nour Al Amine

Oyuncular: Ara Guler, Onder Cekar, Sako Arian, Mihran Tovmasyan

Yapımcı: Nigol Bezjian,Think Positive Films

34) “Sunrise over Lake Van” (Van Gölünde Gündoğumu) (2011)

Yönetmenler: Artak Igityan, Vahan Stepanyan

Senaryo: Aren Vatyan, Armen Vatyan

Oyuncular: Jean-Pierre Nshanian, Aren Vatyan, Arevik Martirosyan, Karen Dzhangiryan, Gunisigi Zan

35) “Le fils du marchand d'olives” (2011)” (Zeytin satıcısının Oğlu)

Yönetmen: Mathieu Zeitindjioglou

Hikaye: Mathieu Zeitindjioglou

Senaryo: Thomas Rio, Anna Zeitindjioglou

Anlatıcı:Jean-Claude Dreyfus

Animasyon

36) “Grandma's Tattoos” (Büyük Annemin Dövmeleri) (2011)

Yönetmen ve Senaryo: Suzanne Khardalian

Sunan: Maria Vardanyan

Sweden, Doku,

37) “Smyrna: The Destruction of a Cosmopolitan City - 1900-1922” (2012)

Yapım, yönetim Senaryo: Maria Ilioú

Konuşmalar: Alexander Kitroeff, Giles Milton, Vittoria Solomonidis, Thanos Veremis, Eleni Bastea, Leyla Neyzi, Jacques Nalbantian

Muzik: Nikos Platyrachos

38) “Kesik” (The Cut) (2014)

Director: Fatih Akın

Writers: Fatih Akın, Mardik Martin

Stars:Tahar Rahim, Simon Abkarian, Makram Khoury

39) “Génocide arménien, le spectre de 1915” (2014)

Yönetmen: Nicolas Jallot

Senaryo: Régis Genté, Nicolas Jallot

Yapım: France 5, Doku;

Söyleşiler: Raymond Kevorkian, Fethiye Çetin, Hasan Cemal

40) “1915, The Movie” (2015)

Yönetmen, Senaryo ve Yapım: Garin Hovannisian, Alec Mouhibian

Oyuncular: Angela Sarafyan, Sam Page, Simon Abkarian

41) “Straw Dolls” (2015)

Yönetmen:Jon Milano

Senaryo: Caitlin Riblett, Christopher Naughton

Hikaye; Caitlin Riblett

Dram, USA

Oyuncular: Marco Khan, Anthony Skordi, Mary Apick, Bahram Khosraviani, Sy Ozcan, Michelle Yolyan, Celine Talia, Michelle Yolyan

42) “Génocide Arménien, 100 ans de mémoire” (2015)

Director: Stéphan Aubé

Stars: Alain Altinoglu, Liparit Avetisian, Nora Gubisch

43) “Seyfo 1915: The Assyrian Genocide” (2015)

Yönetmen: Aziz Said

Sunum: Shamiram Ayaz,Yıldız Amno

Country: Germany

Language: Assyrian Neo-Aramaic

44) “A Man Before His Time” (Freydun Atouraya’nın Bilinmeyen Hikayesi) (2015)

Yönetmen ve Senaryo: Henri Charr

Yapım: Jess Mancilla

Oyuncular: Vaz Andreas, Zachary Andrews, Blendi Biduli, Chad Bishop, Parker Brightman, Regina Palian

45) “L'héritage du silence” (2015) (Sessizligin Mirası)

Yapım, Yönetim ve Senaryo:

Anna Benjamin, Guillaume Clere

Doku

46) “Women of 1915” (2016)

Yönetmen ve Senaryo: Bared Maronian

Doku

Oyuncular: Gloria Sanders

47) “They Shall Not Perish” (Yok Olmayacaklar, Near East Relief’in Öyküsü) (2016)

Yönetmen: George Billard

Doku

Sunucular: Victor Garber , Andrea Martin , Tony Shalhoub

Uzmanlar: Taner Akçam, Peter Balakian, John M. Cooper, Dr. H. Martin Deranian, Susan B. Harper, Keıth David Watenpaugh, Maurice Mıssak Kelechian

48) “The Promise” (2016)

Yönetmen: Terry George

Senaryo:Terry George, Robin Swicord

Oyuncular: Oscar Isaac, Charlotte Le Bon, Christian Bale, Daniel Giménez Cacho, Shohreh Aghdashloo, Marwan Kenzari, Angela Sarafyan, Tom Hollander, Numan Acar, Igal Naor, Jean Reno, Tammer Hassan, Alicia Borrachero, Abel Folk, Kevork Malikyan

49) Armenia, My Love...” (2016)

Director, Writer: Diana Angelson

Stars: Diana Angelson, Nazo Bravo, Shake Tukhmanyan

50) “The Other Side of Home” (2016)

Yönetmen: Nare Mkrtchyan

Senaryo: Nare Mkrtchyan, Amy Rosner,

Oyuncular: Ali Cesur, Michelle Yolyan

51) “Kervan 1915” (2017)

Yönetmen: İsmail Güneş

Oyuncular: Murat Han, İpek Tuzcuoğlu, İbrahim Kendirci, Ayşe Akın, Ferhat Akgün, Burhan Gençkol, Hakan Karahan, Yeşim Ceren Bozoğlu

52) “The Ottoman Lieutenant” Osmanli Subayi (2017)

Director:Joseph Ruben