VANK'IN ÇOCUKLARI

Bugün Nezahat Gündoğan'ın "Vank'ın Çocukları" belgeselinin Berlin galasındaydık. Salon tıklım tıklım doluydu. Anlamlı bir katılım oldu.

1938 Dersim Soykırımı'nı ve Dersim'deki Ermeni izlerini çok somut biçimde irdeleyen başarılı bir belgesel olmuş. Başta Nezahat ve Kazım Gündoğan olmak üzere, emeği geçen herkesin eline yüreğine sağlık derim.

Halvori manastırının yıkık duvarları ve her yanından çökertilmiş temelleri gibi, insanların kimlikleri de yıkılmış, kırılmış, çökertilmiş... Bu harabelerden gerçeğe dair bir iz bulmak için eşelediğinizde derin bir "ahh!" işitiyorsunuz.

Sinema salonununun şurasından burasından yükselen hiçkırık sesleri oradaki çoğu insanın ruhundan da birşeylerin eşelendiğini gösteriyordu zaten.

Dersim 38'in bir "Soykırım" olduğunu 1976 sonlarında formüle etmeye başlamıştık. Dersim'deki güçlü Ermeni izlerine ise ben kişisel olarak 90'lı yılların sonlarında 1915 Soykırımı kitabı üzerinde çalışırken rastlamıştım.

Kitapta orjinal isimleri değiştirilen köy ve kasaba envanterlerini inçelerken, değiştirilen isimlerin etimolojik kökenleri üzerinde de durmak zorunluluğu duydum. İsimler hangi aktüel ya da antik dillere aitti? Dersim'deki eski isimlerin çoğunluğunun Kurmanci, Zazaki olabileceğini sanıyordum. Daha fazlası antik Hurri veya ötekileri...

İsimleri listeler halinde bu dillerle profesyonelce uğraşan kurumlara, kişilere göndermekteydim. Dersim'de adı değiştirilen yerleşim isimlerinin çoğunun Ermenice çıkması beni bir hayli şaşırtmıştı. Ermenilerin Dersim'in yerlileri değil, 1915 soykırımında Alevilere sığınmış, onların arasında saklanmaya çalışmış aileler olduğuna dair bir önkabülüm vardı. Bu, tamamen çöktü...

İsimlerin gerçek anlamları ortaya çıkınca bambaşka bir gerçekle yüzyüze olduğumu anladım. Tıpkı filmde ismi, Ahmet, Mehmet, Asiye olan ninelerin dedelerin asıl isimlerinin Agop, Garabet, Ahçik olduklarının öğrenilmesi gibi. Kültürel izler yok edilmiş olsa bile isimler, kimliklerin aynası oluyordu.

Dersim'deki yerleşimlerde Ermenice olduğu su götürmez isimlerden biri "VANK" tır; "Venk" olarak telaffuz edildiği yerler de var. "Vank veya Venk= Ermeni manastırı" demek: İsmin başında ve sonunda "Vank" bulunması bu yerleşimde bir Manastır bulunduğunu anlatıyor:

Örnekse;

GARMİRVANK = Kızıl Manastır, "NAZIMİYE"
VANKUG (Vankig), VENKÖK = Manastırcık, "Gürbüzler"
VENK = Manastır, "Dedebeyli"
KARAVANK = Taşmanastır, "Yukarı Karabudak"
Türk KARAVENK = Taşmanastır, "Aşağıbudak"
POZVENK, "Yenisöğüt"
PEŞAVENK>P'ŞAVENK = Diken Manastırı, "Pınarlar"
PİLVENK, "Dedeağaç"

Keza Hozat'taki HALVORİ VANK (SURP GARABET manastırı)'da buradaki Ermeni yerleşimine işaret eder. Burada ayrıca bir de ""SURP ASDVADZADZİN" Kilisesi vardır.

Ayrıca;

- Hozat'ta "SURP PIRGİÇ" Kilisesi,
- Ağzunig > Arsunik, "Kayabağ"da "SURP SARKİS" kilisesi,
- Akrag >Agrak > Ekrek > Erkek, "Gözlüçayır"da "SURP HAGOP" Kilisesi,
- Brasdik > Prasdik, "Tekeli mezrası"nda "SURP ASDVADZADZİN" Kilisesi
- Deke > Tage > Teke > Dekke > Tekia >Tehke, "Toratlı"da, "SURP TOROS" Kilisesi
- Hağtug > Hağtuk > Ahtuk > Akduk "Tekeli"de (Çemişkezek) "SURP MİNAS" Kilisesi ve "SURP YAREK MANUG" Manastırı
- Khadisher > Khaghishar > Hadishar, "Kalecik mezrası"nda (Çemişkezek) "SURP GARABET" manastırı
- Sin, > Shin > Sen "Geyiksuyu mezrası"nda "SURP KEVORK" Kilisesi
- Undjghag, Endjagha, Indjiga, Endjeghag "Altınçevre" köyü, "Surp Minas" Kilisesi
- Yergan, Ergan, Yergayn, Yergayn-Ungoyz "!Geçimli" de
Surp Harutyun Kilisesi ve Surp Garabed Manastırı/Asdvadzamayr Manastırı/Garmirvank

... ve artık haritalardan bile silinmiş nice manastır ve kiliseler.

VANK'lar sadece Dersim'de değildir. İşte kısa bir liste:

ABVANK (Çiçektepe) - Kiğı Bingöl
ARÇUVANK (Yeşilce) - Muş
ARKAVANK (Umurca) Azakpur Muş
BAĞVENK (Pınarlı) - Çermik Diyarbakır
BAHÇİVANK (Yaylacık) Kırık, İspir, Erzurum
FENK Yolyanı - (Yenikale) Maraş
HAŞUTVANK (Meydanlar) - Tortum Erzurum
HULVENK (Şahinkaya) - Elazığ
İSAVANK (Özbilen) - Ilıca, Erzurum
KARAVENK (Taşburun) - Kağızman Kars
KARMİRVANK (Keysun) - Besni Adıyaman
KEVANK/KEVENK (Nişantaşı) Akşar Şenkaya Erzurum
KEYVANK (Taşkaynak) - Pasinler Erzurum
KIZILVENK (Yağıkesen) Başgedikli Arpaçay Kars
KİVENK (Örgülü )- Palu Elazığ
KÖVENK (Güntaş) - Mollakendi Elazığ
MERVENK (Bekler) - Arpaçay Kars
ÖŞKVANK (Çamlıyamaç) Azort Tortum Erzurum
TAĞVANK (Üran) - Mutki Bitlis
TANDIRVENK (Burçaklı) - Gerger Adıyaman
TAPAVANK (Güzelsu) - Ahlat Bitlis
TİRKAVANK (Donatım) - Muş
TİRKAVANK (Üçadım) Meydan Mutki Bitlis
VANK (Ulutaş) - İspir Erzurum
VANK (Evyapan) - Kağızman Kars
VANK (Yeşilbayır) - Palu Elazığ
VENK (Yakaköy) - Kemaliye Erzincan
VENK (Kırantepe) - Çatalçam Erzincan
VENKÖK (Yağmurlu) - Gerger Adıyaman
ZİRAVANK (Sorkunlu) - Ilıca Erzurum

Evet temelleri, yıkık duvarları ve isimleriyle VANK'lar burada.

Peki "VANK'IN ÇOCUKLARI" nerede?